Nowe obowiązki kontrolne nałożone na gminy stanowią duże obciążenie dla samorządów. W urzędach brakuje pracowników, a przeprowadzenie kontroli generuje wysokie koszty. Raport „Stan przeprowadzania kontroli opróżniania zbiorników bezodpływowych i przydomowych oczyszczalni ścieków” opracowany przez Instytut Edukacji Środowiskowej, we współpracy z Ideą 3W Banku Gospodarstwa Krajowego i Kancelarią Prawną Jędrzej Bujny, pokazał że zweryfikowanych zostało zaledwie 25% posesji podlegających kontroli.
Z opublikowanego raportu wynika, że gminy w Polsce borykają się z trudnościami w przeprowadzaniu kontroli związanych z regularnym opróżnianiem szamb i osadników z instalacji przydomowych oczyszczalni ścieków. W sierpniu 2022 roku weszły w życie znowelizowane przepisy, które nałożyły na samorządy nowe obowiązki sprawozdawcze i kontrolne. Gminy mają jednak trudności ze spełnieniem wymogów ustawowych i terminowym przeprowadzeniem kontroli posesji, które nie są podłączone do sieci kanalizacyjnej.
Podstawy prawne prowadzonych kontroli
Niemal połowa budynków mieszkalnych w Polsce nie jest przyłączona do sieci kanalizacyjnej. Ponad 10 mln Polaków korzysta ze zbiorników bezodpływowych lub przydomowych oczyszczalni ścieków. Jak wskazują dane Głównego Urzędu Statystycznego z 2022 roku, tylko 8% wytwarzanych przez nich ścieków dociera do oczyszczalni. Ponad 93% nieczystości z szamb i przydomowych oczyszczalni ścieków trafia nielegalnie do środowiska.
Pierwszym etapem walki z nieszczelnymi szambami oraz nierejestrowanymi zrzutami nieczystości ciekłych było dostosowanie polskich aktów prawnych do dyrektywy ściekowej. Zmiana prawa, która nastąpiła 7 lipca 2022 roku, wprowadziła nowe obowiązki kontrolne wobec właścicieli posesji wyposażonych w zbiornik bezodpływowy lub przydomową oczyszczalnię.
Znowelizowane przepisy wprowadziły obowiązek ewidencjonowania wszystkich zbiorników bezodpływowych i przydomowych oczyszczalni ścieków na terenie gminy. Zgodnie z art. 3 ust. 6 Ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminie (ucpg) samorządy mają obowiązek corocznego składania sprawozdań do Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska i Regionalnego Zarządu Wód Polskich. Sprawozdanie, składane w terminie do 30 kwietnia, musi zawierać informacje między innymi o liczbie zbiorników bezodpływowych i przydomowych oczyszczalni ścieków na terenie gminy, liczbie właścicieli nieruchomości, od których odebrano nieczystości ciekłe, częstotliwości opróżniania zbiornika bezodpływowego lub osadnika w instalacji przydomowej oczyszczalni ścieków, czy liczbie przeprowadzonych kontroli dokumentów.
Kolejnym obowiązkiem nałożonym na samorządy przez znowelizowane przepisy jest kontrolowanie właścicieli posesji położonych na terenach nieskanalizowanych. Gminy mają obowiązek bieżącego monitorowania umów zawieranych pomiędzy mieszkańcami a firmami asenizacyjnymi odpowiedzialnymi za wywóz nieczystości ciekłych. Kontroli podlega również obowiązek regularnego wywozu ścieków z posesji, na której znajduje się zbiornik bezodpływowy lub przydomowa oczyszczalnia ścieków.
Kontrole powinny być realizowane na podstawie planu kontroli, zatwierdzonego uchwałą wójta, burmistrza lub prezydenta miasta. Zgodnie z art. 6 ust. 5aa ucpg, kontrola umów oraz dokumentów potwierdzających regularne opróżnianie zbiorników musi być przeprowadzana co najmniej raz na dwa lata. Pierwszy cykl kontroli powinien zakończyć się do 9 sierpnia 2024 roku.
Trwają kontrole mieszkańców
Raport „Stan przeprowadzania kontroli opróżniania zbiorników bezodpływowych i przydomowych oczyszczalni ścieków” wyraźnie pokazuje, że gminy mają poważne problemy z wypełnieniem nowych obowiązków kontrolnych i sprawozdawczych. Jak wynika z raportu, w 2023 roku sprawdzono zaledwie 25% posesji podlegających obowiązkowi kontrolnemu. Aż 11% ankietowanych gmin nie przeprowadziło w ubiegłym roku żadnej kontroli. Biorąc pod uwagę fakt, iż do zakończenia kontroli pozostało już tylko kilka miesięcy, jest to poważny problem, który dotyka samorządy w całej Polsce. Z opublikowanego raportu wynika również, że aż 1/4 gmin nie przygotowała nawet planu kontroli, który ułatwiłby i usprawnił pracę urzędników.
Raport wskazuje również na wysokie koszty związane z przeprowadzaniem kontroli. Średnio na wypełnienie obowiązków kontrolnych gmina wydaje ponad 75 milionów złotych rocznie. I nie jest to wydatek jednorazowy – zgodnie z obowiązującymi przepisami, kontrole muszą odbywać się cyklicznie, co najmniej raz na dwa lata.
Nieaktualizowana regularnie ewidencja szamb i przydomowych oczyszczalni ścieków, a także niewystarczająca liczba pracowników i wysokie koszty związane z wypełnieniem obowiązków kontrolnych stanowią poważny problem dla gmin. Analiza raportu pokazuje, że nowe obowiązki nałożone na samorządy stanowią dla nich duże wyzwanie.
Za niewywiązanie się z obowiązków ustawowych na gminy będą nakładane kary finansowe w wysokości od 10 000 zł do 50 000 zł; przy czym ustawa nie określa jasno czy sankcja będzie nakładana raz w cyklu dwuletnim, czy też za każdą nieskontrolowaną w danym cyklu nieruchomość.
Narzędzia cyfrowe pomogą wypełnić obowiązki ustawowe
Jednym z rozwiązań, które może pomóc gminom w skutecznym wypełnianiu obowiązków ustawowych jest wykorzystanie nowoczesnych narzędzi informatycznych. Firma Ścieki Polskie oferuje system Monitoring Ścieki Polskie, który automatyzuje prowadzenie ewidencji oraz usprawnia kontrolę posesji na terenie gminy. Oprogramowanie to umożliwia między innymi. prowadzenie:
- ewidencji szamb i przydomowych oczyszczalni ścieków,
- ewidencji właścicieli nieruchomości, od których odebrano nieczystości ciekłe,
- ewidencji zawartych umów w okresie sprawozdawczym,
- ewidencji częstotliwości opróżniania zbiornika bezodpływowego lub osadnika w instalacji przydomowej oczyszczalni ścieków,
- ewidencji przeprowadzonych kontroli nieruchomości oraz wyników tych kontroli,
- wykazu podmiotów podlegających kontroli w okresie kontrolowanym oraz planowanie i monitorowanie czynności kontrolnych zgodnie z obowiązującymi przepisami.
Niezależnie od wyzwań, przed którymi stoją gminy, istotne jest, aby podejmowały one działania mające na celu skuteczne wypełnianie obowiązków ustawowych, które prowadzą do uszczelnienia obiegu ściekami dowożonymi. Wykorzystanie nowoczesnych rozwiązań informatycznych stanowi realne wsparcie, które przyczynia się do poprawy efektywności działań gminy w obszarze całej gospodarki ściekowej.
Pełny raport „Stan przeprowadzania kontroli opróżniania zbiorników bezodpływowych i przydomowych oczyszczalni ścieków” jest dostępny bezpłatnie na stronie Instytutu Edukacji Środowiskowej.